محوطه باستانی چاه ریگان
ناحیه منظر فرهنگی بم در شرق استان کرمان قرار دارد و شامل شهرستانهای کنونی بم، ریگان، فهرج و نرماشیر (و اخیرا گنبکی) است که از مجموعه آن در متون کهن با عنوان دارالاابعه بم یاد شده است. پیشتاز مطالعات باستان شناسی در این ناحیه پس از زلزله دیماه ۱۳۸۲ مرحوم شهریار عدل بود که سپس این فعالیتها توسط دیگر باستان شناسان دنبال شد. اما در جریان مطالعات منظر فرهنگی بم در اول نیمه دهه نود به سرپرستی نگارنده، یکی از وسیعترین محوطه های تاریخی به جای مانده از دوره ساسانی و قرون اولیه اسلامی موسوم به چاه ریگان در فهرج شناسایی شد.
فهرج کجاست؟
فهرج در جنوب‌شرقی ایران، در ۲۳۰ کیلومتری انتهای شرقی کرمان و در حاشیه جنوبی بیابان لوت موسوم به لوت زنگی احمد قرار دارد. این شهرستان از سوی شرق همجوار با سیستان و از سوی شمال در مجاورت خراسان جنوبی قرار دارد. در سوی غرب آن شهرستان های بم و نرماشیر واقع اند و در جنوب و در پیوستگی با ریگان با بلوچستان همجوار است و از طریق شکافهای کوهستانی جنوب ریگان با نواحی رودبار و جیرفت و هرمز ارتباط می یابد. موقعیت سوق الجیشی فهرج در همسایگی با نواحی ذکر شده محرز است.
متون جغرافیای تاریخی قرون اولیه اسلامی به کرات از این شهر نام برده اند. اصطخری «پهرج» را در ردیف شهرهای آبادان حاشیه کویر می آورد که راهی از آن به «زرنگ» شهر مهم سیستان که مقدسی آنرا از عجایب بلاد عجم می‌نویسد، امتداد می‌یابد.همچنین مسیری دیگر از آن به سوی ده سلم و خراسان جنوبی می‌رفت. شاهراه فارس به سیستان از فهرج عبور می‌کند. راه‌های مکران نیز ادامه راه‌های کویر است که به هندوستان منتهی می شود.
چاه ریگان؛ شهر باستانی
محوطه چاه ریگان آثاری از یک شهر و مجموعه‌ای از چند استقرار همجوار از دوره ساسانی و قرون اولیه اسلامی است که با وسعتی حیرت انگیز به طول کیلومتر ۹ کیلومتر و عرضی تقریبا مشابه، بر پهنه ریگزاری سوزان موسوم به چاه ریگان در جنوب شهر فهرج و حاشیه بیابان لوت گسترده و آرمیده است.
چشم‌انداز این محوطه ریگزار، تپه‌های بلند شن، جنگل‌های گز و کهور و پشته‌های فراوان قنات‌های بایر است. به گفته اهالی ۵۲ رشته قنات بایر است. آنچه از مشاهدات میدانی و به کمک تصاویر هوایی می‌توان دریافت وجود بناها و مجموعه های وسیع خشت و گلی است.
این محوطه قسمت‌هایی از روستای حسین‌آباد سرجنگل، روستای حسین‌آباد خدابنده، روستای سه‌کهور، روستای پیروزآباد، روستاهای امیرآباد چاه ریگان و الله‌آباد را شامل میشود. در شمال محوطه مجموعه‌ای شامل چندین بنای وسیع خشتی با پلان چهارگوش و حجره هایی در اطراف حیاط مرکزی گسترده است.
ارزش تاریخی چاه ریگان
در مشاهدات میدانی حجره‌ها دارای پوشش طاق با چفد هلوچین کند و پراکندگی سفالینه‌های ساسانی تا سلجوقی بود. در چند صدمتری شرق این مجموعه بقایای بنایی مستطیل شکل با ابعاد ۶ هزار متر مربع بنایی عام‌المنفعه یا حکومتی است که نقشه آن را تنها از طریق تصاویر هوایی می توان دریافت.
در سطح بنا سفالینه‌های ساسانی پراکنده است و به فاصله اندک از آن بقایای یک چارطاقی با خشتهایی به ابعاد ۴۰ سانتیمتر دیده میشود. در گوشه شمال‌شرقی محوطه بقایای بنایی با سازه ای مدور در میان و نقش‌های مشابه برج خاموشان در بندیان دره گز، دیده میشود.
در میان محوطه، تلی مرتفع موسوم به تل قلعه قرار دارد. پلان این تل حاکی از وجود بنایی مربع شکل با ابعاد تقریبی هر ضلع ۳۰ متر است که در حصاری به طول ۱۰۰ متر و مساحت یک هکتار محصور است. در بیرون از حصار و متصل به آن نیز بقایای بناهای خشتی گسترده است.
آثار جویهای باستانی در همه جای محوطه کشیده شده که در مشاهدات میدانی بسیاری از جویهای با تنبوشه های سفالی پوشیده شده اند. در قسمتی از محوطه تپه ای کم ارتفاع موسوم به تل سنگ سیاه پوشیده از قلوه سنگهای سیاه و قرمز است. این تل، گورستانی با تدفینهای چالهایست. در قسمت هایی از محوطه و در حوزه روستای الله آباد، بافتی متراکم از بناها از طریق تصاویر هوایی معلوم بود که در مشاهدات میدانی آثار معماری دوره ساسانی شخیص داده شد.
در قسمت‌های جنوبی تر محوطه آثار معماری قرون اولیه اسلامی با بقایای بناهای خشتی و سفالینه‌های لعابدار گلابه‌ای، لعاب پاشیده، قالبی و استامپی قرون اولیه تا قرن پنجم هجری پراکنده است. در گوشه جنوب شرقی محوطه، تل قلعه پیروز آباد؛ در شمال روستای پیروزآباد بقایای بنای خشتی ساسانی با فضای مربع مرکزی و اتاق‌هایی مستطیل شکل پیرامون این فضاست.
اطراف این تل مجموعه‌ای وسیع از بناهای خشتی گسترده است و در مجاورت این مجموعه نقشه بنایی با پلانی قابل توجه شامل بنایی مستطیل شکل با چهار برج مربع در زوایا و چهار فضای مثلث شکل در چهار سو دیده میشود. این اثر در بخش نگین کویر شهرستان فهرج، در زیر افراز(گسل) برج معاذ و منطقه موسوم به چاه دگال قرار دارد که منابع قاجاری از آن با عنوان چاه دغال یاد می‌کنند.
براساس شواهد معماری و مواد فرهنگی سطح الارضی، حیات این مجموعه تا پایان دوره سلجوقی بوده است. دلیل شکل گیری این استقرار در وهله نخست وجود منابع غنی آب است و توسعه آن مرهون عبور راه هایی است که از فهرج می‌گذشت و در ابتدا بدان اشاره شد. محوطه وسیع چاه ریگان خود در محوری از آثار ساسانی دیگر قرار دارد که مهمترین این آثار در امتداد به سوی جنوب و شرق عبارتند از: آتشکده میر آباد امام قلی، قلات اسلام آباد که کاربری آن کوشک یا آتشکده است. قلات ده شهیک با کاربری قلعه یا کوشک، تل قلعه ده نو آزادگان و قلات علی آباد پشت ریگ و غیره. در بخش نگین کویر علاوه بر این آثار، بقایای قلاع، عمارت و برج هایی چند از دوره اسلامی پراکنده است.
تمامی پهنه بخش نگین کویر توسط پایگاه میراث جهانی بم و منظر فرهنگی آن مطالعه و آثار تاریخی شناسایی وبه طور کامل مستندنگاری شده است. در تابستان ۱۳۹۳ به همراه مرحوم شهریار عدل از این محوطه بازدید بعمل آمد. نکته جالب توجه در مورد محوطه چاه ریگان و محوری که آثار در آن قرار دارند، کشیده شدن و گسترده شدن بر دل ریگزار و آمیخته شدن با طبیعتی بکر و چشم نواز است.
رباط سلجوقی فهرج
شهریورماه سال ۱۳۹۸ جاده سنگفرش ادویه فهرج در استان کرمان در فهرست آثار ملی کشور پس از انتشار گزارش‌های صدای میراث از وضعیت این راه باستانی و پیگیری‌های صورت گرفته برای ثبت ملی این جاده، در فهرست آثار ملی کشور قرار گرفت و بدین ترتیب جاده ادویه با برخورداری از ده‌ها اثر تاریخی در پیرامون خود به ثبت ملی رسید.
اما وضعیت آثار واقع در حریم جاده ادویه فهرج چگونه است؟ رباط یا کاروانسرای فهرج یکی از مهمترین آثار واقع در حریم جاده ثبت ملی شده فهرج است که در کیلومتر ۶۰ جاده فهرج – زاهدان و در شمال شرق فهرج قرار دارد.
این بنا دارای نقشه هشت ضلعی با هشت برج در هر گوشه است. اگر چه نقشه بنا در مرحله نخست یادآور کاروانسراهایی چون امین‌آباد یا ده‌بید از دوره صفوی است، اما شواهد معماری آن حاکی از قدمت بیشتر اثر و تعلق آن به قرن ۳ تا ۵ هجری بخصوص دوره سلجوقی و همزمان با میل نادری است.
با اینکه آثار تاریخی اعم از محوطه‌ها و قلاع و… عواملی در تعیین خط سیرهای باستانی به شمار می‌روند اما در این میان برخی بناها همچون کاروانسراها، رباط‌ها و میل‌های راهنما با توجه به نوع کاربری و ارتباط مستقیم با موضوع جاده از اهمیت بیشتری در تعیین خط سیرهای باستانی برخوردار هستند.
کاروانسرا یا رباط فهرج – سیستان در امتداد مسیر سنگفرش باستانی فهرج – سیستان واقع شده و شاهدی دوباره بر قدمت این اثر است.
این اثر در مطالعه ادامه خط سیر باستانی فهرج به سیستان از طریق تصاویر هوایی مکان‌یابی و مورد بررسی قرار گرفت. بنای مزبور به نظر می‌رسد همان «رباط بعیده» است که «ابن خردادبه» در ذکر منازل فهرج به سیستانیا و روایت مسیر فارس به سیستان در قرن سوم هجری از آن یاد کرده است. «حمدالله مستوفی» نیز از این بنا با عنوان «قلعه لنگ بروت» یاد می‌کند.
عکس هوایی رباط سلجوقی
کاروانسرا (رباط) مزبور با بیش از ۴۰ فضا پذیرای مسافرانی بود که برای رفتن از فارس و کرمان به سیستان و هند و خراسان و کابل و بالعکس بر مسیر منطبق با سنگفرش باستانی فهرج – سیستان گام برداشته‌اند. کاروانسرای فهرج هم‌اکنون همچون نگینی بر صفحه بیابان می‌درخشد که حفاظت و احیای آن می‌تواند گردشگران بسیاری به این منطقه جذب کند.
درزمان خودش بیست بوده ولی افسوس… افسوس