بم، سرزمین قنات و قامت و قدمت

طلوع بم – ناهید ذاکری‌نیا| در راستای اجرای پروژه کشاورزی چندکارکردی در باغشهر بم که توسط انجمن احیا و حمایت دفتر برنامه‌های کوچک سازمان ملل SGP/UNDP (Small Grants Programme) در حال اجرا است، در نشستی با حضور محمد برشان مورخ و پژوهشگر قنات، سیدمحمد میرلوحی مجری پروژه، ناهید کمال‌الدینی دانشجوی دکتری مدیریت گردشگری و مدرس دانشگاه و بهنام خداشناس روزنامه‌نگار و پژوهشگر توسعه شهری درخصوص جایگاه تمدن قناتی بم در ایجاد فرصتهایی برای توسعه گردشگری کشاورزی تبادل نظر شد.
گفتنی است پروژه کشاورزی چندکارکردی در بم با حمایتهای سازمان ملل و با نظارت دولت ایران توسط انجمن احیا در حال اجرا می‌باشد و در مدت بیش از یک سال آقای میرلوحی و همکارانش و دیگر دوستداران میراث تمدنی و کشاورزی بم با همکاری تعدادی از مسیولین، باغداران و فعالان کشاورزی بم توانسته است گامهای ارزنده‌ای را در زمینه ترویج کشاورزی چندمنظوره بردارد. یکشنبه نیز انجمن احیا با همکاری اتاق بازرگانی دفتر بم و دعوت از محمد برشان جلسه‌ای درخصوص حفظ و توسعه تمدن قناتی بم برگزار کرد. یک روز پس از این جلسه ما نیز از آقایان برشان، میرلوحی و خداشناس و خانم کمال‌الدینی برای هم‌اندیشی در مورد همین موضوع دعوت کردیم.
در این نشست که در دفتر طلوع بم برگزار شد و بیش از چهار ساعت به طول انجامید بحثهای زیادی درگرفت اما شرحی از گزیده مهمترین اظهارات مهمانان طلوع بم در این نشست را در ادامه بخوانید.

قنات و قامت و قدمت

محمد برشان پژوهشگر برجسته استان کرمان در حوزه قنات که علاوه تالیف دهها عنوان کتاب و مقاله سابقه برگزاری انواع رویدادها و همچنین نقش مهمی در ثبت ملی و جهانی قناتهای ایرانی و قناتهای استان کرمان از جمله دو قنات اکبرآباد و قاسم‌آباد بروات بم داشته است در این نشست با اشاره‌ای به پیشینه و اهمیت قنات در منطقه بم بزرگ گفت: تمدن بم صرفاً بر پایه قنات بنا شده است و اگر قنات نبود شهری و تمدنی پا نمی‌گرفت. شهرهایی مثل کرمان، کاشان، یزد، اردستان، نایین و بیرجند هم شکل نمی‌گرفتند. نمود عینی تمدن قناتی در بم تجلی پیدا کرده است و تمدن بم نماد واقعی «قدمت، قامت و قنات» است. بنابراین آنچه که ما در بم می‌توانیم از آن به عنوان عظمت بزرگ تاریخی یاد کنیم تمدن قناتی آن است. تمدن رودخانه نسا در منطقه نرماشیر در یک ساحل شکل گرفته و تمدنی رودخانه‌ای است و با از بین رفتن رودخانه آن تمدن نیز رو به زوال گذاشت اما شاخص مهم تمدن بم که برپایه قنات و انتقال آب است، پویایی و استمرار ۲۵۰۰ ساله آن است که هنوز ادامه دارد و باید تلاش کنیم برای نسلهای آینده نیز ادامه داشته باشد و اجازه نابودی این تمدن را ندهیم.
وی افزود: تمدن قناتی یعنی موضوعی که تمام جوانب را دربرمی‌گیرد. سه تمدن قناتی بم، شهداد و شهربابک را در حال ثبت ملی هستیم. در استان کرمان بیشترین ضربه را قنات‌های شهربابک خورده‌اند علتش هم این است که شرکت مس در دشت خاتون آباد فاجعه زیست محیطی را با حفر چاه رقم زد و کل رگهای زمینی را تخلیه و این اثر سو بر روی قناتها گذاشته شد. در بقیه جاها هم این اتفاق افتاده ولی کمتر.
وی ادامه داد: گسترده‌ترین و متنوع‌ترین تمدن قناتی ایران به نظر بنده تمدن بم است. اگر دشت دهبکری نبود خبری از قناتها هم نبود. سرریز تهرود و دهبکری قناتها را پرآب کرده است. بم رودخانه دائمی و ریزش‌های جامد ندارد ولی نزولاتی مثل برف در ارتفاعات دهبکری دارد که قناتها را پر آب کرده است. تنوع و تعداد قنات‌های بم را در هیچ کجای دنیا نخواهید دید.
برشان تاکید کرد: در سال ۱۳۶۳ برای اولین بار توسط زنده یاد صادق خادمی بمی رییس وقت آبیاری بم در کنفرانسی به قناتهای بم توجه نشان داده شد که جا دارد از این مرد بزرگ و دلسوز به نیکی یاد کنیم. از آن زمان تا حالا درصد بزرگی از قناتهای بم خشک شدند، از بین رفته‌اند و یا به آنها بی‌توجهی شده است.
برشان در پاسخ به این سوال که چه وظایف مهمی در دوران حاضر برای قناتهای بم بر دوش داریم اظهار داشت: امروز تمدن قناتی بم در قرن بیست و یکم که به ما رسیده است نه شناسنامه دارد، نه تدوین و طبقه‌بندی شده، نه آمار ، نه وضعیت و نه نقشه‌ای دارد که این عیب بزرگی است! حتی تاریخ شفاهی هم در مورد قناتها نداریم چون حتی مُقنی‌های بزرگ ما هم از بین رفته‌اند. زوایای تاریک تاریخ اگر مغفول بماند برای آیندگان مشکل ایجاد خواهد کرد. تاریخ زندان اندیشه‌ها نیست بلکه زهدان اندیشه‌هاست. نباید با تاریخ درآویخت. باید با آن درآمیخت. متاسفانه در بم این کار انجام نشده است ولی در یزد در حال انجام است. پس مهمترین و اولویت‌دارترین کار ما باید تدوین تاریخ تمدنی و بانک اطلاعاتی جامع و کاملی از قناتهای منظر ثبت جهانی شده بم باشد. تدوین تاریخ تمدنی بم برای حالا و برای آیندگان است که شامل پیشینه، ساختار، مدار گردشی آب، نظام آبیاری، آداب و رسوم و… می شود که هیچ کدام تدوین نشده‌اند. برای این کار اولین قدم این است که آدم های عاشق را جمع کنید تا این کار ادامه پیدا کند و بعدها این تدوین به درد آیندگان خواهد خورد.
برشان در بحث گردشگری قنات منطقه گفت: گردشگری قنات همچون طفلی است نوپا که آن را در هر مسیری که ببرید آن مسیر تعیین کننده آینده آن است و در این زمینه هرگز موفق نبوده‌ایم چون اراده‌ای وجود نداشته است ما هنوز نتوانستیم یک کارگروه منظم گردشگری برای قناتهای بم خصوصا قنات قاسم آباد و اکبرآباد تعریف کنیم.
برشان خاطرنشان کرد: نرماشیر پایگاه اصلی مُقنی‌گری در استان است و بیشترین مقنی‌های بم در دل نرماشیر بوده اند. مقنی‌هایی که شاهکار بشریت را رقم زده‌اند. اهرام ثلاثه که در روی زمین هستند شاهکار نیستند بلکه شاهکار بشریت قناتهایی هستند که در زیر زمین‌اند. شاهکارهای بشریت قنات گناباد، قنات دو طبقه اردستان و قنات مادین شهداد و قناتهای بم است. بنابراین بی‌توجهی به قنات یعنی بی توجهی به ریشه یعنی بی‌توجهی به تاریخ تمدن بشریت و مدنیت و جنایتی در حق نسلهای آینده که ما نباید شریک این جنایت شویم و باید هرکاری کنیم که تمدن قناتی بم شکوفاتر شود. مباحث قنات اندیشه نو و ساماندهی نو و افراد دلسوز و عاشق را می طلبد. باید گروهی که در این زمینه تشکیل می شود پشتیبانی شود. (متاسفانه یک روز پس از این نشست در روز سه‌شنبه چهار مقنی در قنات حسینیه در باغچمک گیر افتاده که یکی از آنها درگذشت. خبر این این اتفاق در همین شماره طلوع بم منتشر شده است.)

گردشگری بم باید بصورت ترکیبی از جاذبه‌ها (پکیج) عرضه شود

ناهید کمال الدینی دیگر مهمان این نشست که دانشجوی دکتری رشته مدیریت گردشگری در دانشگاه علامه طباطبایی، مدرس دانشگاه و پژوهشگر گردشگری کشاورزی مبتنی بر قنات در بم نیز می‌باشد در خصوص وضعیت فعلی گردشگری در بم گفت: خب حتی اگر دوران کرونا و تاثیرات مخرب آن بر گردشگری را هم درنظر نگیریم، گردشگری بم در وضعیت مطلوبی قرار ندارد. تصویر رایج در اذهان شهروندان بمی این است که در شهری گردشگرپذیر زندگی می‌کنند، حال آنکه بررسی آمار رسمی و مطالعات میدانی این ذهنیت را تایید نمی‌کند و واقعیت این است که شهرستان بم از نظر تعداد مسافران ورودی، تعداد گردشگران با اقامت شبانه و گردش اقتصادی کسب و کارهای مرتبط با گردشگری در وضعیت مطلوبی قرار ندارد.
وی افزود: طبق آمار رسمی و میدانی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان، در سال ۹۷ (آخرین آمار پیش از محدودیتهای کرونا) تعداد مسافران خارجی شهرستان کرمان قریب به ۳۳ هزار نفر بوده و این درحالیست که سهم بم به عنوان یکی از شهرهای شاخص تاریخی ایران، تنها ۳ هزار نفر بوده است. یکی از دلایل این تفاوت چشمگیر و تامل برانگیز این است که طی سالهای اخیر رفته رفته برخی برنامه‌ریزان تورها ترجیح می‌دهند که به قصد کاهش اتلاف زمان و انرژی مسافر، برای نشان دادن یک بنای خشتی در استان کرمان، بازدید از ارگ راین و برای نشان دادن کویر و نخل نیز سفر به شهداد را در برنامه‌های تور قرار دهند.
هم چنین شایان توجه است که از تعداد مسافران ورودی به شهرستان کرمان در سال ۹۹، حدود ۷۵ درصدشان در آنجا اقامت شبانه نیز داشته‌اند، در حالیکه از همان اندک ورودی شهرستان بم(۳۰۰۰ نفر)، تنها ۲۰ درصد آنها یعنی قریب به ۶۰۰ نفر در سال ۹۷ اقامت شبانه نیز داشته‌اند. گفتنی است آمار شهرستان کرمان تقریبا هم‌ارز و معادل آمار کل استان است. چون بعید است گردشگری خارجی وارد استان شود و به شهرستان و شهر کرمان وارد نشود. پس سهم بم از گردشگر خارجی استان حدودا ۱۰ درصد است که رقم مطلوبی نیست.
خانم کمال‌الدینی دلیل تاکید بر موضوع اقامت مسافران را اهمیت اقتصادی این مسئله می‌داند و اظهار می‌کند: مطابق تعریف رسمی سازمان جهانی گردشگری، گردشگر کسی است که به منظور تفریح یا کار(غیر درآمدزا)، در مدت زمانی بیش از ۲۴ ساعت و کمتر از یک سال، به سرزمینی غیر از محل اقامت معمول خود برود. همانطور که ملاحظه می‌کنید براساس این تعریف، به مسافری که از محلی بازدید کرده اما شبی را در آنجا اقامت نداشته باشد، عنوان گردشگر به او اطلاق نمی‌شود، بلکه از چنین مسافران با عنوان بازدیدکننده‌ی یک روزه یاد می‌شود.
بنابراین با مرور دوباره این تعریف و آمار پیشتر گفته شده متوجه می‌شویم که عمده مسافران خارجی وارد شده به بم، بازدیدکننده یک روزه هستند، نه گردشگر. در مورد گردشگران داخلی نیز، بم شهری گذری و عموما در مسیر چابهار شناخته شده و تقریبا وضع بر همان منوال است که گفته شد. به این ترتیب چنان که شاهد هستیم، علی‌رغم همه فرصتها و جاذبه‌ها، گردشگری سهم ملموسی در درآمدزایی اقتصادی و اشتغالزایی در بم بازی نمی‌کند.
به گفته این پژوهشگر در این زمینه نمی‌توان مسافران داخلی و یا برنامه‌ریزان تورها را چندان مقصر دانست، زیرا آن تصویری که عمدتا تاکنون از ظرفیتها و جاذبه‌های گردشگری بم به بازار گردشگری ارائه شده است، محدود به ارگ تاریخی بوده است.
خانم کمال‌الدینی در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه راه برون رفت از این وضعیت چیست تا در دوران پساکرونا به سمت بهبود وضعیت قبلی برویم اظهار داشت: برای جذب گردشگران و برای اینکه آورده اقتصادی داشته باشیم باید بم را به صورت مجموعه‌ای از جاذبه‌ها و خدمات گردشگری معرفی و عرضه نماییم. به گفته وی این پکیج می‌تواند شامل ارگ تاریخی بم، دشت لوت و ریگ یلان، گردشگری قنات و گردشگری کشاورزی مبتنی بر قنات در باغشهر جهانی بم باشد.
در حوزه گردشگری کشاورزی بم در دنیا کم نظیر و منحصربه فرد است. در محافل علمی و اجرایی گردشگری، گردشگری کشاورزی را بیشتر در حوزه روستایی آن می‌شناسند اما باغشهر بم این قابلیت را دارد که خدمات و جاذبه‌های اینگونه از گردشگری را در بستر یک شهر ارائه نمایند.
معمولا در مطالعات امکان‌سنجی توسعه گردشگری در یک مقصد، سه دسته از فاکتورهای مورد انتظار در بخش عرضه مورد بررسی قرار می‌گیرد: ۱٫ زیرساخت‌ها (حمل و نقل، آب، برق و…) ۲٫ خدمات ( آژانس گردشگری، اطلاعات گردشگری، خرید، خدمات شخصی، خدمات مالی و ارزی، درمانی، پستی، امنیت عمومی، اقامتگاه پذیرایی بومی) ۳٫ جاذبه و سرگرمی (آبیاری، سوغاتی، آداب و رسوم، چشم انداز طبیعی و انسان ساخت، رویدادها). با مروری بر وضعیت این فاکتورها در بم به عنوان یک مقصد عرضه گردشگری کشاورزی متوجه می‌شویم که در مقایسه با گردشگری کشاورزی روستایی، باغشهر بم در وضعیت بسیار مطلوبی قرار دارد چرا که زیرساخت‌هایی مانند دسترسی به جاده خوب، فرودگاه، ریل، آب، برق، خدمات اینترنتی را به بهترین نحو در مقایسه با محیط روستا داشته و بستر خدمات مورد نیاز گردشگران مانند امور بانکی، صرافی، خدمات پستی، خرید و … نیز در این محیط شهری فراهم است.
به گفته وی در زمینه جاذبه‌ها و سرگرمی‌ها نیز در باغشهر بم، جاذبه‌های گردشگری کشاورزی نه فقط در مقیاس یک مزرعه بلکه در مقیاسی به بزرگی یک شهر در اختیار گردشگران گذاشته خواهد شد، که این امکانی بسیار ممتاز است.
این پژوهشگر در ادامه افزود: در دنیا مرسوم است که به دنبال ثبت جهانی هر میراث، رونق گردشگری نیز در آن مکان و منطقه روی می‌دهد و ما باید سعی کنیم از این امتیاز ویژه (اما مغفول مانده) یعنی ثبت منظر فرهنگی باغشهر بم به عنوان یک میراث جهانی استفاده کنیم. وی یادآور شد: تا مدتی پیش از این، محمل قانونی عرضه خدمات گردشگری کشاورزی فراهم نبود ولی در مرداد ماه سال ۱۳۹۹، آیین نامه صدور مجوز تاسیسات گردشگری کشاورزی از طرف وزارت میراث فرهنگی و گردشگری ابلاغ گردید و از این پس علاقمندان گردشگری و کشاورزی می‌توانند برای اخذ مجوز فعالیتهای گردشگری برای مزرعه و باغ و… خود اقدام نمایند. صدور این مجوزها یکی از تحولات بسیار مثبت در زمینه گردشگری کشاورزی بوده و مردم و کشاورزان بمی نیز می‌توانند به بهترین نحو از آن استفاده کرده و علاوه بر دیگر مزایای کشاورزی باغات خود، با کمترین سرمایه‌گذاری، درآمد اقتصادی مکملی نیز به دست آورند. نکته مهم دیگر در نتیجه توسعه فعالیتهای گردشگری کشاورزی در باغشهر بم، ایجاد احساس ذینفع بودن شهروندان از ثبت جهانی این میراث بوده و می‌تواند کمک موثری به همراهی عموم برای حفظ پایداری باغشهرشان باشد.
این پژوهشگر در زمینه سرمایه مورد نیاز برای احداث تاسیسات گردشگری کشاورزی، اینطور توضیح داد که: استان کرمان بیشترین آمار اقامتگاه‌های ‌بومی را در کشور داراست، در حالی که بم بر خلاف سایر شهرستانهای استان سهم چندانی از آمار اقامتگاه‌های بومی ندارد. دلیل این امر نیز به از دست رفتن معماری بومی، سازه‌های قدیمی و خانه‌های بزرگ بر اثر زلزله ۱۳۸۲ بازمی‌گردد و چنانکه که می‌دانید هزینه‌های ساخت و ساز ابنیه جدید با تعرفه‌های اقامتگاه‌های بومی و مشاهده وضعیت گردشگرپذیری شهرستان، شاید چندان امید و انگیزه‌ای در شهروندان بمی برای ورود به این عرصه ایجاد ننموده است. اما صدور مجوزهای گردشگری کشاورزی می‌تواند این خلا را پر کند. زیرا یکی از شیوه‌های قابل اجرا در این گونه تاسیسات، ارائه خدمات گردشگری کشاورزی بدون اقامت (day farm) می‌باشد.
وی ادامه داد: پتانسیلهای گردشگری کشاورزی در منطقه همچون فرآیندهای کاشت، داشت، برداشت، سوغاتی، آداب و رسوم، چشم‌اندازهای طبیعی و انسان ساخت و رویدادها؛ از جمله ظرفیتهایی هستند که از قابلیت عرضه به عنوان جاذبه‌ها و سرگرمی‌های گردشگری کشاورزی به مسافران برخوردارند. همانطور که مستحضرید کشاورزی باغی در بم به نحوی است که در تمام فصول امکان مشاهده و مشارکت گردشگران در فعالیتهای کشاورزی وجود دارد. مثلاً زمان بودهی درخت خرما، زمان سیس بافی خرما، زمان جمع آوری و برداشت خرمای مضافتی، هرس درختان، برداشت خرمای هلیله‌ای، جداکردن و انتقال پاجوشها و … همچنین در زمینه جاذبه‌های آبیاری هم گردشگران می‌توانند از سازه قناتها بازدید کنند، در آبیاری مشارکت کنند و با ارزشهای ناملموس مدیریت توزیع آب در بم آشنا شوند.
این مدرس دانشگاه بیان داشت: همچنین با ارایه انواع سوغاتی، خوراکی، صنایع دستی مرتبط با درخت خرما (که البته کمرنگ شده)، پته دوزی، شیرینی‌های مختلف محلی نیز می‌توان کسب درآمد کرد. از چشم اندازهای کلی شهر هم مثل کوچه باغها، بام بم، ارگ و نمای باغشهر و آسمان شب هم گردشگران می‌توانند برای مشاهده و عکاسی استفاده کنند. برگزاری آیین‌های بومی و حتی سمینارها و کنفرانسهای کشاورزی و… نیز از جمله راهکارهایی هستند که می‌توانند به رونق اینگونه از گردشگری کمک نماید.
خانم کمال‌الدینی در آخر یادآور شد که وجود ظرفیتهایی چون گردشگری لوت، گردشگری کشاورزی و گردشگری جاذبه‌های تاریخی و حتی گردشگری طبیعی در مناطق کوهستانی و بکر اطراف شهر، شرایط منحصر بفردی به بم داده و اکنون زمان آن است که برای توسعه متوازن بم، گردشگری آن را نیز در همه ابعادش تقویت کنیم. به این ترتیب شهروندان هم از مزایا اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی رونق گردشگری و ثبت جهانی بم بهره مند شده و در جهت تقویت و حفظ آن به عنوان یک امتیاز ویژه تلاش خواهد کرد.

معرفی پروژه کشاورزی چندکارکردی بم
مجری پروژه: کشاورزی بم باید ثبت جهانی شود

مقدمه؛ گفتاری از دکتر حسین محمودی عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی در فصلنامه ارگانیک- بهار ۹۸: امـروزه نیازمندیهـای کشـاورزی تغییـر کرده اسـت. این تغییر منجر به آن شـده اسـت تـا کشـاورزی کارکـردی چندگانه پیدا کنـد کـه اسـاس آن پایـداری اسـت. واحـد تولیـدی کشـاورزی صـرف نظـر از تولیـد غـذا، آمـاده اسـت تـا دیگر خدمـات مانند گردشـگری، حفاظت از محیط زیسـت و طبیعت و آموزش را نیز بـرای حصول بـه زندگی با کیفیـت بالاتر انجام دهد. کشـاورزان خـوب و موفـق، تولیـد محصـولات بـا کیفیـت، عملکـرد بـالا و مـزارع خـوش منظـر را توامـان پیش میبرنـد. بنابرایـن کارکرد چندگانه کشـاورزی، مفهومی اسـت که در مکتب پساتولیدگری نمـود پیـدا کـرد که فوایـد و خدمـات چندگانـه آن به انسـان و طبیعـت نفـع میرسـاند. ایـن کارکردها میتواند شـامل سـهم کشـاورزی در میـراث فرهنگـی و حفـظ محیـط زیسـت باشـد. کارکـرد چندگانـه کشـاورزی شـامل چهـار وظیفـه اسـت که از طریـق بخش کشـاورزی تأمین میشـود. این فعالیتهای سـبز شـامل مدیریـت چشـمانداز و نگهـداری از آن، مدیریـت حیـات وحـش، ایجـاد زیسـتگاه بـرای حیـات وحـش و رفـاه دام، حفظ تنـوع زیسـتی و بهبودبخشـی چرخه غذایی اسـت. در سـایه تهدیدات محیطی روز افزون مانند تغییر اقلیم، مکتب پسـاتولیدگری منجر خواهد شـد تا کشـاورزان به فعالیت هایی مانند گردشـگری کشـاورزی به عنوان مشاغل و معیشت مکمل رو آورنـد کـه در دوران تولیدگـری چنـدان مـورد توجـه نبـود. در گسـترش زندگـی شهرنشـینی امـروز، شهرنشـینان فرصت کمتری را برای لمس طبیعت و گشـت و گذار در مزارع را دارند تـا کشـت و زرع را تجربـه کنند. گردشـگری یکـی از مهمترین کارکردهـای کشـاورزی اسـت.
سیدمحمد میرلوحی نماینده انجمن احیا و فعال و پژوهشگر کشاورزی چندکارکردی (چندمنظوره) در ادامه این جلسه ضمن ارایه توضیحاتی در خصوص اجرای پروژه کشاورزی چندکارکردی در بم و با اشاره به مقدمه بالا (سخنان دکتر محمودی) بیان داشت: ما در طراحی فعالیتهای پروژه به موارد بالا (ذکر شده در مقدمه) توجه داشتیم و سعی کردیم علاوه برحفظ ارزشهای کشاورزی سنتی بم که از نظام خاصی برخوردار است برای بعضی از مشکلاتی که اخیرا در اثر توسعه غیرپایدار پدیدار شده است با کمک جامعه محلی چاره اندیشی کنیم. یکی از این مسائل تک کشتی شدن خرما و تک واریته‌ای شدن کشت واریته (رقم) مضافتی بود به گونه‌ای که اندک اندک پرتقال و مرکبات بم که از حسن شهرت در کشور برخوردار بود در حال فراموشی است. همچنین سایر خرماهای محلی از جمله کروت، قنداشکن و هلیه‌ای به حاشیه رفته و کشاورزان توجیه اقتصادی در نگهداری این ذخایر ژنتیکی ارزشمند نمی‌دیدند. همچنین کشت گیاهان دارویی و علوفه در سایه‌انداز درختان از شاخصه‌های نظام کشاورزی باغشهر بم است که باید بر آن تاکید شود؛ چون بهره‌وری استفاده آب را در حد خوبی بالا نگه می‌دارد و در برابر تغییرات اقلیمی تدبیر قابل توجهی قلمداد می‌شود.
وی افزود: حفاظت از تنوع ژنتیکی گیاهان موجود در نظام کشاورزی باغشهر بم علاوه بر کاهش تاثیرات تغییرات اقلیمی این امکان را فراهم می‌کند که کشاورزان در برابر تغییرات آینده که از کم و کیف آن آگاهی کامل نداریم دست خالی نباشد و از هم اکنون گونه‌هایی را حفاظت کنند که با شرایط آینده سازگاری بیشتری نسبت به گونه‌های رایج امروزی دارند. بنابراین در بهار ۹۹ گونه‌های مختلف آلوئه‌ورا و مرکبات را طی ملاقاتهایی که با کشاورزان داشتیم مورد کشت قرار دادیم ولی به علت آغاز شیوع کرونا امکان برگزاری کارگاه های آموزشی گروهی وجود نداشت و پروژه دو وبینار یکی جهت شناساندن کشاورزی چندکارکردی و دیگری جهت معرفی ظرفیتهای گردشگری کشاورزی بم برگزار کرد. رفته ،رفته و با ترویج پروتکلها حضوری در فضای باز فراهم شد فضایی را در باغ با الهام گرفتن از سازه‌های کپری که از شاخه‌های خرما به عنوان سایه‌انداز استفاده می‌شود ایجاد کردیم و اکثر جلسات هم‌اندیشی و چند کارگاه آموزشی در آنجا برگزار کردیم. در کارگاه آموزشی ۱۰ و ۱۱ آبان ۹۹ که بیش از ۱۰۰ شرکت کننده داشت گوشه‌ای از امکانات مکانیزاسیون باغهای خرما را به نمایش گذاشتیم که بخش خرد کردن سرشاخه‌های خرما که از هرس سالیانه درختان حاصل می‌شود مورد توجه بیشتری واقع شد و جهت تکمیل زنجیره ارزش آن سه فعالیت ۱٫ تهیه کمپوست جهت حاصلخیزی خاک ۲٫ تهیه پالم پیت جهت بستر کشت گلخانه‌های هیدروپونیک۳٫ تهیه ی خوراک دام توسط کشاورزان مورد پیگیری قرار گرفت. همچنین دوستان ما در انجمن ملی خرما و اتاق بازرگانی کرمان دفتر بم جهت تهیه کاغذ از این ضایعات فعالیتهای خوبی را شروع کرده‌اند و اولین نمونه کاغذ آن نیز بیش از یک ماه است که ساخته شده است.
آقای میرلوحی ادامه داد: ضمن همکاری یکی از اساتید برجسته دانشگاههای کشور با پروژه هم اکنون برای هر دامدار بمی که مایل به استفاده ضایعات درختان خرما در تغذیه دامشان باشند خدمات علمی و جیره‌نویسی رایگان ارائه خواهد شد و دو کارگاه تولیدی سرشاخه خردکن نیز در منطقه فعال شده است. در جلسه ی مشترکی که بین بخش خصوصی و مسئولین دولتی برگزار کردیم خوشبختانه به تاثیرات مثبت این فعالیت چه از نظر محیط زیستی و زیبایی منظر و چه از نظر اقتصادی اذعان داشتند و قول همکاری های بیشتر دادند.
در تاریخ۷ دی ماه ۹۹ ضمن فراخوانی که برای تولید شیرینی‌های سنتی خرمائی صورت گرفت ۱۷ نفر در کارگاه آموزشی مخصوص استانداردسازی و برندسازی این محصولات شرکت کردند و ضمن آموزش دیدن جهت چگونگی کسب کد بهداشتی و جواز کسب شیوه‌های مختلف مشارکت را نیز بررسی کردند و به زودی کارگاه‌های تولیدی شیرینی‌های سنتی خرمایی راه‌اندازی خواهند شد. کارگا ه آموزشی ۲۳ اسفند نیز در مورد تنوع بخشی به واریته‌های خرما در باغشهر بم با استقبال شهروندان مواجه شد که همکاران شما در طلوع بم هم تشریف داشتند. در این کارگاه ضمن تبادل دانش بومی در خصوص ظرایف کاشت نهال خرما (جُنگ در زبان محلی) کاشت گونه‌های مرکبات و گل نرگس صورت گرفت تا جبرانی باشد از عدم امکان کار گروهی سال قبل. همچنین خرمای مجول، پیارم، ربی، زاهدی، هلیله‌ای، قنداشکن و کروت ضمن برشمردن مزیتهای هر یک در این کارگاه کشت گردیدند. خوشبختانه این کارگاه آموزشی باعث ایجاد انگیزه در مشارکت کنندگان شد و اکنون شاهد احیای باغ‌های ترکیبی باغشهر بم هستیم همان طور که باغ‌های بم را در گذشته این چنین می‌شناختیم.
یکی از فعالیتهای پژوهشی و اجرائی پروژه قنات های باغشهر بود که شاهرگ حیاتی باغشهر هستند و دیروز و امروز بیشتر به این موضوع پرداخته‌ایم و در این جلسه با حضور استاد برشان و سایر همکاران ابعاد مختلف آن را بررسی خواهیم کرد. پس مشاهده می‌کنید در اجرای پروژه الگوسازی کشاورزی چند کارکردی شاخص های نظام کشاورزی بم به عنوان یک میراث مهم مورد توجه قرار گرفته است و اقدام برای ثبت جهانی آن تسهیل شده است. حقیقتا نظام کشاورزی شهری بم هم مثل شاخصه‌های تاریخی و فرهنگی آن شرایط بسیار ناب و خاصی حتی در سطح جهانی دارد و باید مسئولین ارشد استان و بم خصوصا مسئولین جهادکشاورزی پیگیر ثبت میراث نظام کشاورزی مبتنی بر قنات بم در سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد ( فائو FAO) باشند. سازمانهای مردم نهادی همچون انجمن احیا و دیگر فعالان و دوستداران میراث تمدنی بم نیز در این زمینه یاری خواهند رساند.
آقای میرلوحی تصریح کرد: در صورت ثبت کشاورزی بم در نظام میراث کشاورزی مهم جهان GIAHS (Globally Important Agricultural Heritage Systems) مزایا، پشتیبانی و منابع مالی مهمی از سوی سازمانهای جهانی برای تقویت جایگاه کشاورزی باغشهر بم ارایه خواهد شد و این موضوع چیزی شبیه ثبت منظر فرهنگی و ارگ بم در سازمان یونسکو است. در ایران شهرهایی مثل کاشان (کشاورزی مبتنی بر قنات) ملایر (تولید انگور و محصولات جانبی آن) و روستای سنو (زراعت زعفران مبتنی بر قنات) ثبت شده‌اند . بنظر می رسد نظام کشاورزی باغشهر بم تمام ویژگی‌ها و شایستگی‌های لازم برای ثبت در جیاس را دارد. پنج شاخص مهم که فائو برای ثبت در فهرست GIAHS ارایه کرده عبارتند از: ۱- امنیت غذایی ۲- منابع و تنوع ژنتیکی ۳- دانش بومی ۴- فرهنگ کشاورزی ۵- تنوع منظر.

برآورد هزینه و فایده طرحها و فهم مشترک؛ پیش‌نیاز توسعه پایدار

بهنام خداشناس روزنامه‌نگار و پژوهشگر توسعه شهری نیز که در این جلسه حضور داشت در ادامه سخنان آقای برشان و خانم کمال‌الدینی و آقای میرلوحی با بیان اینکه همیشه نگران این بوده‌ام که طرح‌های زیربنایی و توسعه‌ای در هر خصوصی از جمله گردشگری بصورت ناقص، غیرجامع و بدون یک نگاه آینده‌نگر خصوصا از سوی مسئولین رسمی تدوین و اجرا شوند گفت: وقتی که از موضوعات و ایده‌های ارزشمند مختلف جهت بهبود وضع موجود شهر سخن به میان می‌آید می‌توان همه را زیر چتر مفهومی آزموده به نام توسعه قرار داد. هدف مشترکی که در نهایت نه تنها رفاه را برای این جامعه و شهر به ارمغان می آورد بلکه منجر به رضایت از زندگی در این شهر خواهد شد.
وی ادامه داد: برای رسیدن به این هدف و مقصد نیاز است درک و همراهی مشترکی صورت گیرد اما به نظر می‌رسد فهم مشترکی از معنای این واژه هنوز وجود ندارد و هر کس از ظن خود یار آن می‌شود. بنابراین در ابتدا بایستی تعریفی جامع و صحیح از توسعه صورت گرفته و مورد توافق باشد. این اولین قدم برای گام نهادن در مسیر توسعه است. با چند مثال می توان این موضوع را باز کرد. مثلا آیا یک شهر با تعداد معابر و کوچه و خیابان توسعه می‌یابد یا نحوه صحیح رانندگی، امنیت و آرامش حضور در این فضاها و… آیا یک شهر با تعداد کارخانه و صنایع توسعه می‌یابد یا با کیفیت بالای زندگی حاصل از کار در این صنایع و احساس آرامش و امنیت شغلی. آیا یک شهر با تعداد ساختمان و ماشین توسعه می یابد یا به میزان شادی و سلامت جسمی و روانی مردم آن شهر. آیا یک شهر با تعداد گردشگر توسعه می‌یابد یا با آورده اقتصادی و فرهنگی که ماحصل روابط دو جانبه با حضور گردشگر است و تاثیری که بر سطح زندگی و فکری دو طرف دارد. در این مثالهای اندک می‌توان مشاهده کرد که در کنار همه موضوعات کمی و کالبدی موارد خیلی مهم کیفی و غیرکالبدی وجود دارد که توسعه را در سطحی گسترده و جامع‌تر معنا می‌کند. غفلت از این موارد گسترده کیفی به تشبیهی ما را با تن بی قلب، عقل و روحی مواجهه می‌کند که نه تنها نمی‌توان هیچ ارتباطی با آن گرفت و بدان احساس تعلق و مسئولیت داشت بلکه از آن فاصله گرفته و به دنبال طرد و دفن آن از ذهن و واقعیت زندگی خود هستیم و یکی از تظاهرات عینی آن مهاجرت است.
خداشناس افزود: اگر توسعه کلی شهر به شکل صحیح و همه جانبه ترسیم شده باشد هر برنامه و موضوع دیگری می تواند و باید در راستای آن قرار گیرد در غیر این صورت با اقدامات چند پاره روبرو می شویم که دستاورد خوبی نخواهد داشت و در بلند مدت حتی به زیان شهر تمام خواهد شد. بهتر بگوییم که عقل حکم می کند برای اجرای هر طرح و برنامه ای هزینه و فایده کرده و اگر با سنجش صحیح و عقلانی به این نتیجه رسیدیم که در بلند مدت میزان هزینه آن اقدام بر فایده می چربد با منع چنین اقدامی در توسعه شهر خلل وارد نکنیم. به عنوان مثال اگر با بررسی صحیح و همه جانبه به این نتیجه رسیدیم که نقش گردشگری شهر می تواند بسیار پررنگ تر شده و به توسعه شهر کمک بزرگی کند، طرح جامع و تفصیلی شهر بایستی پیشبینی لازم مسیر و معابر گردشگردی، اسکان و کاربری‌های خدماتی و رفاهی، حمل و نقل و … را بکند. این روزنامه‌نگار بمی در ادامه پیشنهادات خود را در زمینه توسعه بم را در چهار نکته ارایه کرد:
یک: تعریفی جامع و دقیق و عقلانی از توسعه شود و توافق بر آن صورت گیرد.
دو: طرح توسعه شهری (سندهای مختلف به خصوص طرح در دست اقدام تفصیلی) بر اساس این تعریف جامع و مطالعات همه جانبه که برخاسته از مشورت صاحب نظران حوزه‌های مختلف است تدوین شود. سه: ساز و کاری ترتیب داده شود که توسعه به معنای حقیقی خود در یک فرایند با قابلیت ارزیابی، بازخورد، اصلاح و امکان ارتقا به سطح بالاتر قرار گیرد.
چهار: هر اقدام و برنامه‌ای که جدای از طرح و برنامه توسعه کلی مطرح می‌شود در چارچوب کلی توسعه همه جانبه شهر ارزیابی شود و بعد از آن اقدامی صورت گیرد.

منتشر شده در شماره ۲۵۸ هفته نامه طلوع بم